Tromboz Nedir: Qan Damarlarında Laxtalanma və Sağlamlığa Təsirləri
Tromboz Nedir: Qan Damarlarında Laxtalanma və Sağlamlığa Təsirləri
Tromboz nedir sualının cavabı olaraq bildirmək olar ki, bu hal qan damarlarının daxilində tromb adlanan qan laxtalarının yaranması ilə xarakterizə olunur və həyati təhlükə yaradan bir vəziyyətdir. Normal hallarda qan maye vəziyyətdə olaraq orqanlara oksigen və qida maddələri daşıyır. Amma bəzi hallarda damar daxilində laxtalanma baş verir və bu, qan axınının pozulmasına, damarların tutulmasına və toxumaların oksigensiz qalmasına səbəb olur. Tromboz nedir vaxtında aşkarlanmadıqda ciddi fəsadlara, hətta ölümə gətirib çıxara bilər. Tromboz müxtəlif nahiyələrdə yaranaraq fərqli əlamətlər və təhlükələr doğura bilər.
Damar divarında zədələnmə baş verdikdə trombositlər və fibrin həmin sahədə toplanaraq laxta yaradır. Bu bədənin özünü qoruma mexanizmi olsa da, proses anormal şəkildə gedərsə, damar mənfəzi bağlanır və qan dövranı dayanır. Xüsusilə aşağı ətraflarda trombozun inkişafı varikoz və digər qan dövranı problemləri ilə əlaqəli riskləri artırır.
Trombozun Orqanizmə Təsiri və Ağırlaşmalar
Trombozun orqanizmdə yaratdığı dəyişikliklər son dərəcə ciddidir. Damarın içindəki tromb qan axınını əngəlləyərək toxumaların oksigen və qida maddələrindən məhrum qalmasına səbəb olur. Əgər tromb damar mənfəzinin 75%-ni tutur, qan axını ciddi şəkildə pozulur və hipoksiya – oksigen çatışmazlığı – baş verir. Bu hal uzun müddət davam edərsə, toxuma ölümü ilə nəticələnə bilər və bu da həyati təhlükə yaradır.
Daha ağır hallarda, əgər tromb damar mənfəzinin 90%-dən çoxunu bloklayarsa, toxuma tamamilə oksigensiz qalır və infarkt və ya nekroz baş verir. Trombozun ən təhlükəli nəticələrindən biri isə ağciyər arteriyasının tromboemboliyasıdır. Bu vəziyyət qəfil nəfəsalma çətinliyi və ani ölüm riski ilə müşayiət olunur. Beyin damarlarında tromb əmələ gəldikdə isə insult riski yüksək olur.
Trombozun Yaranma Səbəbləri: Virxov Triadası və Əlavə Faktorlar
Tromboz nedir sualına ətraflı cavab vermək üçün onun səbəblərinə də toxunmaq vacibdir. Tibbdə bu səbəblər “Virxov triadası” adı ilə tanınır və üç əsas faktordan ibarətdir: hiperkoaqulyasiya (qan laxtalanmasının artması), damar divarının zədələnməsi və qan dövranında durğunluq.
Hiperkoaqulyasiya genetik meyllilik və ya bəzi autoimmun və iltihabi xəstəliklər nəticəsində yaranır. Damar divarının zədələnməsi isə travmalar, əməliyyatlar və infeksiyalarla bağlı ola bilər. Qan axınının ləngiməsi uzunmüddətli oturaq həyat tərzi, ürək çatışmazlığı və bəzi vaskulyar xəstəliklərlə əlaqələndirilir.
Bundan əlavə, yaş artımı, artıq çəki, siqaret çəkmə, hormonal dərmanların qəbulu və hamiləlik də tromboz riskini artıran amillərdəndir. Varikoz damarları olan insanlarda isə damar divarları daha həssas olduğuna görə tromb əmələ gəlməsi riski daha yüksəkdir.
Trombozun Növləri və Klinik Görünüşləri
Tromboz iki əsas növə bölünür: venoz və arterial tromboz. Hər biri fərqli fəsad və simptomlarla özünü göstərir.
Venoz tromboz əsasən dərin venalarda yaranır və ən çox aşağı ətraflarda, xüsusilə bud nahiyəsində müşahidə olunur. Belə hallarda xəstədə ayaqda ağrı, şişkinlik və dəridə qızartı baş verir. Əgər tromb müalicə olunmadan qalarsa, qoparaq ağciyər arteriyasına keçə bilər ki, bu da tromboemboliya və həyat üçün təhlükə yarada bilər.
Qapı venasının trombozu qaraciyərə qan axınını azaldır və qaraciyər funksiyalarına təsir edir. Böyrək venasında tromboz isə böyrəklərin fəaliyyətini pozur. Arterial tromboz isə ateroskleroz fonunda inkişaf edir və ürək, beyin və digər həyati orqanların qan təchizatının pozulması ilə nəticələnir. Nəticədə infarkt və insult kimi ağır hallar ortaya çıxır.
Trombozun Fəsadları: Emboliya və İnfeksiya Təhlükələri
Tromb bəzi hallarda damar divarından qoparaq qan dövranına daxil olur və bu zaman “emboliya” adlı vəziyyət yaranır. Bu embol qan axını ilə hərəkət edərək həyati orqanlara çatıb damarları tıxaya bilər ki, nəticədə tənəffüs çatışmazlığı, infarkt və ya insult baş verir.
Əgər trombun yerləşdiyi sahədə infeksiya inkişaf edərsə, bu, septik emboliya ilə nəticələnə bilər. Belə vəziyyətlərdə tromb bakteriyalar tərəfindən parçalanaraq orqanizmə yayılır və ağır infeksion vəziyyətlər – məsələn, abseslər – yarana bilər.
Trombozun Diaqnostikası və Laborator Müayinələr
Trombozun aşkarlanması üçün həm laborator, həm də instrumental testlərdən istifadə olunur. Qan laxtalanma parametrləri trombozun diaqnozunda mühüm rol oynayır. Məsələn, tromboelastoqrafiya, trombin generasiya testi, trombodinamika, aktivləşmiş hissəvi tromboplastin müddəti (APTT) və protrombin testi kimi analizlər tətbiq olunur.
Bu testlər qan laxtalanma sisteminin necə işlədiyini ətraflı göstərir. Paralel olaraq Doppler ultrasəs müayinələri və digər görüntüləmə üsulları ilə damarların vəziyyəti və trombun lokalizasiyası müəyyən olunur.
Trombozun Müalicəsi: Müasir Tibbi Yanaşmalar
Trombozun müalicəsi xəstəliyin mərhələsindən və vəziyyətin ağırlığından asılı olaraq dəyişir. Təcili yardım mərhələsində antikoaqulyant dərmanlar, trombolitik preparatlar və bəzi hallarda endovaskulyar cərrahiyyə tətbiq edilir ki, qan axını bərpa olunsun.
Növbəti mərhələdə isə pəhriz, həyat tərzində dəyişikliklər, xolesterini azaltmaq üçün statinlər, fibratlar və nikotin turşusu təyin olunur. Yenidən tromb yaranmasının qarşısını almaq üçün uzunmüddətli antikoaqulyant terapiya aparılır.
Trombozdan Qorunma Yolları
Trombozun qarşısını almaq üçün əsas addım risk faktorlarının aradan qaldırılmasıdır. Uzun müddət yataqda olan və ya əməliyyatdan sonra hərəkətsiz qalan insanlarda risk daha yüksəkdir. Bu hallarda sıxıcı corablar, aşağı molekullu heparinlər və baldır kompressiyası tövsiyə edilir.
Aktiv həyat tərzi, balanslı qidalanma, siqaret və spirtdən uzaq durmaq, çəkiyə nəzarət və mütəmadi həkim müayinəsi trombozun qarşısını almağın ən effektiv yollarındandır. Xüsusilə varikoz damar problemi olanlar mütəmadi olaraq fleboloqa müraciət etməlidirlər.
