Tromboz Nədir? Damarların İçərisində Qan Laxtalarının Yaranması və Riskləri

Tromboz nədir sualına cavab olaraq, bu, damarların daxilində qan laxtalarının (trombların) əmələ gəlməsi ilə xarakterizə olunan ciddi və həyat üçün təhlükəli xəstəlikdir. Normalda qan damarlarında qan maye vəziyyətdə olur və bədənin müxtəlif orqanlarına oksigen və qida maddələri daşıyır. Lakin müəyyən səbəblərdən damarların daxilində qan laxtaları yarana bilər ki, bu da qan dövranını pozur, damarların tıxanmasına gətirib çıxarır və nəticədə orqanlarda qan təchizatı azalır. Bu xəstəlik vaxtında diaqnostika və müalicə olunmazsa, ciddi fəsadlarla, hətta ölümlə nəticələnə bilər. Tromboz damar sisteminin müxtəlif hissələrində yaranaraq fərqli simptomlar və təhlükələr yaradır.

Arteriya və ya venaların zədələnməsi zamanı qan laxtalanma prosesi aktivləşir. Trombositlər və fibrin zədələnmiş bölgədə toplanaraq qan laxtası əmələ gətirir. Bu mexanizm bədənin özünü qoruma reaksiyası kimi işləsə də, patologiya halına çevriləndə damarların mənfəzini bağlayaraq qan dövranının dayanmasına səbəb olur. Bu prosesin xüsusilə ayaq damarlarında inkişaf etməsi varikoz xəstəliyi və digər qan dövranı pozğunluqları ilə əlaqədar riskləri artırır.

Trombozun Orqanizmdə Təsiri və Ağır Fəsadları

Trombozun orqanizmə təsiri çox böyükdür. Damarların içində yaranan qan laxtası qan axınının maneə törətməsi səbəbindən toxumalara oksigen və qida maddələrinin çatdırılmasını azaldır. Məsələn, damar mənfəzinin 75%-nin tromb ilə tutulması zamanı qan dövranı ciddi şəkildə pozulur, toxumalarda oksigen çatışmazlığı yaranır və hipoksiya əlamətləri müşahidə olunur. Hipoksiya uzun müddət davam edərsə, toxumaların ölümü ilə nəticələnə bilər ki, bu da həyat üçün təhlükəli vəziyyətə səbəb olur.

Daha ağır halda, tromb damar mənfəzinin 90%-dən çoxunu tutduqda, həmin toxuma tamamilə oksigensiz qalır və nəticədə infarkt və ya nekroz baş verir. Trombozun ən təhlükəli komplikasiyası ağciyər arteriyasının tromboemboliyasıdır ki, bu, ani tənəffüs çatışmazlığı və ölümə səbəb ola bilər. Bu səbəbdən trombozun vaxtında aşkarlanması və müalicəsi həyati əhəmiyyət daşıyır. Bundan başqa, tromboz beyin damarlarında baş verərsə, insult kimi ağır nəticələrə gətirib çıxarır.

Trombozun Yaranma Səbəbləri: Virxov Triadası və Digər Amillər

Tromboz nədir sualını tam cavablandırmaq üçün onun yaranmasının əsas səbəblərini anlamaq vacibdir. Tibbdə trombozun əsas səbəbləri Virxov triadası kimi tanınır. Bu triada üç əsas faktordan ibarətdir: qan laxtalanmasının artması (hiperkoaqulyasiya), damar divarının zədələnməsi və qan axınının pozulması.

Hiperkoaqulyasiya vəziyyəti, yəni qan laxtalanmasının artması, genetik meyllərdən və bəzi xəstəliklərdən qaynaqlana bilər. Məsələn, autoimmun xəstəliklər və bədənin iltihabi reaksiyaları qan laxtalanmasını gücləndirir. Damar divarının zədələnməsi isə travma, cərrahi əməliyyatlar və ya infeksiyalar nəticəsində baş verir. Qan axınının ləngiməsi və ya durğunluğu isə uzunmüddətli oturaq həyat tərzi, ürək çatışmazlığı və ya bəzi vaskulyar xəstəliklər səbəbindən meydana çıxır.

Bunlardan başqa, yaş artımı, piylənmə, siqaret çəkmə, hormonal preparatların qəbulu və hamiləlik kimi faktorlar da tromboz riskini artırır. Xüsusilə varikoz damarlarının mövcudluğu qan durğunluğunu və damar divarının zədələnməsini asanlaşdıraraq tromb yaranmasına şərait yaradır.

Trombozun Müxtəlif Növləri və Onların Klinik Əlamətləri

Tromboz iki əsas növə bölünür: venoz və arterial tromboz. Hər biri öz növbəsində bir neçə fərqli alt qruplara ayrılır və müxtəlif orqanlara təsir göstərir.

Venoz tromboz əsasən dərin venalarda yaranır. Xüsusilə ayaq damarlarında, daha çox bud venasında rast gəlinir. Bu vəziyyətlərdə xəstələrdə ağrı, şişkinlik və dəridə qızartı müşahidə olunur. Dərin venaların trombozu müalicə olunmazsa, tromb qoparaq ağciyər arteriyasına keçə bilər ki, bu da həyati təhlükə daşıyan tromboemboliyaya səbəb olur.

Qapı venasının trombozu qaraciyərin qan dövranını pozur və qaraciyər xəstəlikləri ilə əlaqədar yaranır. Böyrək venasının trombozu isə böyrək funksiyalarını pozaraq ciddi sağlamlıq problemləri yarada bilər. Arterial tromboz isə ateroskleroz xəstəliyi ilə əlaqəli olub, ürək, beyin və digər həyati orqanların damarlarının tıxanmasına səbəb olur. Bu zaman infarkt və insult kimi ağır fəsadlar ortaya çıxır.

Trombozun Fəsadları: Embolizasiya və İnfeksiya Riskləri

Tromboz zamanı yaranan laxtalar bəzən damar divarından qoparaq qan dövranı ilə sərbəst şəkildə hərəkət edir. Bu vəziyyət emboliya adlanır və embolun əsas fəsadı həyati orqanların qan təchizatını kəsməsidir. Embol xəstəlikləri çox vaxt ürək, ağciyər və beyin damarlarında baş verir və ani tənəffüs çatışmazlığı, insult və ya infarktla nəticələnə bilər.

Əgər tromb sahəsində bakterial infeksiya varsa, bu infeksiya trombu zədələyərək onun parçalanmasına və qanla yayılmasına səbəb olur. Bu vəziyyət septik emboliya kimi ağır ağırlaşmalara gətirib çıxarır. Həmçinin, emboliya metastatik abseslərin yaranmasına səbəb ola bilər ki, bu da müalicə tələb edən ciddi vəziyyətdir.

Trombozun Diaqnostikası və Laborator Testlər

Trombozun düzgün diaqnozu üçün xüsusi laborator və instrumental testlərdən istifadə olunur. Qanın laxtalanma xüsusiyyətlərinin qiymətləndirilməsi trombozun diaqnostikasında vacibdir. Tromboelastoqrafiya, trombin generasiya testi, trombodinamika, aktivləşmiş hissəvi tromboplastin müddəti və protrombin testi kimi analizlər tromboz riskini və mövcud xəstəliyi müəyyən etməyə kömək edir.

Bu testlər sayəsində xəstənin qan laxtalanma sistemi haqqında tam və ətraflı məlumat əldə edilir. Diaqnostik proses zamanı həmçinin damar ultrasəs müayinələri, Doppler tədqiqatları və digər görüntüləmə üsulları da tətbiq olunur ki, damarların vəziyyəti və trombun ölçüsü müəyyənləşdirilsin.

Trombozun Müalicəsi: Ən Effektiv Yanaşmalar

Trombozun müalicəsi xəstəliyin gedişinə və ağırlaşmalarına görə fərqli yanaşmalar tələb edir. Təcili müalicə mərhələsində antikoaqulyant və antiaqreqant dərmanlardan istifadə edilir, trombı həll edən trombolitik terapiya tətbiq olunur. Eyni zamanda, ciddi hallarda endovaskulyar cərrahi müdaxilələr həyata keçirilir ki, bu da qan dövranını bərpa edir və xəstənin həyatını qoruyur.

Terapevtik mərhələdə isə xəstənin pəhrizinə diqqət yetirilməsi, xolesterinin azaldılması üçün statinlər və digər lipid düşürücü dərmanlar təyin edilir. Nikotin turşusu və fibratlar da tromboz riskinin azaldılması üçün faydalıdır. Həmçinin, xəstələrə uzunmüddətli antikoaqulyant terapiya təklif olunur ki, yenidən tromb yaranmasının qarşısı alınsın.

Trombozdan Qorunmaq Üçün Nə Etməli?

Trombozun qarşısını almaq üçün risk faktorlarının aradan qaldırılması əsasdır. Xüsusilə əməliyyatlara gedən, uzun müddət yataq rejimində qalan xəstələrdə tromboz riski artır. Bu səbəbdən onlara damar sıxıcı corablar, aşağı molekullu heparinlər və baldırın mexaniki kompressiyası tövsiyə olunur.

Həyat tərzində isə mütəmadi hərəkət, sağlam pəhriz, siqaret və alkoqoldan uzaq durmaq, artıq çəkidən qorunmaq tromboz riskini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Həmçinin, varikoz damarları olan şəxslər mütəmadi olaraq həkim-fleboloqa müraciət etməli və tövsiyələrə əməl etməlidirlər.